Категорија: број 2

СИТЕ СМЕ ЗАРОБЕНИ ВО ОВОЈ СВЕТ! А, ИМАМЕ ЛИ ИЗБОР ЗА ДРУГ СВЕТ…?

Со писателот Мирче Нешовски, автор на романот „Воскресение / Experience“, во издание на Издавачката куќа „Феникс“, разговаравме за поезијата, прозата и воопшто за литературата, но и за други современи и актуелни теми…

Зошто проза по повеќе книги поезија?

Од зборот се зачна сè. И ние творците сè уште сме заробеници на зборот и постојано сме во потрага по Апсолутот, Демијург и есенцијата на суштествувањето, за со зборот малку да ја расветлиме и да ја подотвориме тајната книга на универзумот и на битието. Сето тоа е во скриеното богатство во светлите честички на духот.

Јасно е дека повеќе сум претставник на поетски книги отколку на прозни, но тие одеа во паралелно опстојување.

Досега се имам претставено со неколку романи: „Experience“ (2000), „Врховниот шеф на ѓаволот“ (2009), „Кабинетот на министерот Фауст“ (2010), „Повампирена земја“ (2014) и „Воскресение / Experience / Патот на Духот“ (2020).

Сето тоа е резултат на повозвишени сили од мене, кои секогаш поставуваа бариери и станува главни проценители и неретко (нејасно зошто) беа судии за авторскиот влог и ја спречуваа напреднатата идеја, визија или авторска утопистичка фикција за презентирање поинакви духовни трансмии од тоа што тие го научиле.

Прозата е мој тежок товар на многу творечки страници, меѓутоа не бил обелоденет, а презентираните поетски книги откриваат дека сум еднонасочно посветен во творечката структура и природа.

Хронолошки тоа не е така, туку сето се одвиваше подеднакво паралелно заедно. Меѓутоа, мојата прозна ризница лежеше во ракописна форма многу години, затворена во папки и духовните изохипси останаа во прашината на времето. Може и времето ги заборавило во таа прашина. Но, во мојата вечна духовна датотека имаше и повеќе напластени, неброени страници прозни записи: раскази, романи, драми, радиодрами итн. Меѓутоа, еден период активно објавував ликовни критики, а нешто помалку и книжевни критики и осврти.

Во далечните години, на 16-годишна возраст, во Домот на културата на градежниците, во кој постоеше и литературниот клуб „Кочо Рацин“, пред познатите македонски писатели, најпрво се претставив со еден мој расказ, „Смртта на уметникот“.

Тогаш, сè уште главна преокупација, визија и опсесија ми беше моето активно сликање. Тука, да кажам и дека на 15 години ја добив и југословенската награда за сликарство и сè уште мислев дека најмногу ќе бидам посветен на сликањето.

Неколку месеци по читањето на расказот, пред македонските писатели се претставив со една моја песна за „Парчосаното скршено небо“. Покојните писатели Чаловски, Коцевски и уште неколку ми се обратија: „Па, ние мислевме дека пишуваш само добра проза… а, еве, сега ни читаш и поезија“.

Значи, имам многу повеќе прозни ракописи, сместени во папки и спакувани во картонски кутии. И кој знае дали некогаш ќе ги отворам и ќе им се навратам. Дали некогаш ќе ги објавам? Тешко! Зашто многу од творештвото и самиот имам фрлено! А, закопаното духовно богатство во кутиите може вечно да остане заборавено и неоткриено…

Хронолошки, во 1972 година, кога имав 21 година, на Радио Скопје беше емитувана мојата радиодрама „Во воденицата“, а во 1975 година беше емитувана на хрватски на Радио Загреб.

Така, зборот паралелно течеше во повеќе интересни сфери и насоки: прозни, поетски, ликовни и книжевни критики и осврти, како и во истражување библиотечни студии.

Една моја библиотечна студија, „Третата технолошка револуција и можности за библиотечно компјутеризирање“, ја презентирав во 1981 год., на Југословенскиот библиотечен конгрес, одржан во Охрид. Потоа, професорите од Филозофскиот факултет во Белград ја презедоа и ја преведоа на српско-хрватски и на англиски јазик, а таму јас бев на постдипломски студии на групата Социологија на уметноста! Професорите им ја предаваа оваа студија како пример на своите постдипломци и ја дадоа на англиски јазик и ја предаваа на постдипломците во Кембриџ.

Имено, човекот кој создава, дали е тоа Дали, Пикасо итн., творецот – себеси се испитува во повеќе изрази, во повеќе интересни духовни и уметнички сфери. 

Тоа е и задачата на творецот – да плови по разбеснетите мориња во голем уметнички занес и со јасно озарение!

Тоа е задачата на творецот-уметник, да создава со својата субатомска неуморна енергија, која духот ја движи творечки во брановите на креативниот процес.

Романот „Воскресение“ го воскресна ли повторно авторот во себе?

Духовното воскреснување е постојана трансмисија на творечките светови!

Целта на творецот е да ја пренесе сугестијата која извира длабоко од суштествувањето, внурнувајќи го увото да слушне шумови, кодови, знаците, кои да речам му доаѓаат од небесната утроба. 

 Засега, немам намера да бидам статичен гледач, туку активно да учествувам во проекцијата за убавиот свет, под закрилата на „Теоријата на Небото!“.

Ние сме во Кафкиниот „Процес“, неминовно однапред осудени!

Во „Неименливото“ на Бекет сме неименливи и невидливи.

Во „Заточениците од Далтона“ од Сартр, секогаш сме во трагање на самотничките илузии.

Во „Сидарта“ од Хесе, јасно сме во течението на реката на животот и во разговор со ѕвездите и Демијургот!

Во „Мансарда“ од Киш сме и меѓу кучињата и меѓу станарите напишани во куќната табла.

А, најтешко е тоа што тие што читаат или, пак, проценуваат, ја читаат книгата од последната страница, па наназад!

Значи, не за нечиј инѕири, туку воопшто немам никаква потреба да се откажам од сонувањето за убавиот и среќен свет!

Воскресението е постојан трансцендентен и иманентен именител во мојот предизвик за јасна опстојба во светата творечка метаморфоза!

Секој човек во себе си го доживува „Окованиот Прометеј“, кој е во потрага по огнот на сознанието. Оттука, секој човек е неповторлив единствен егземплар во универзумот! Затоа и поетите се поистоветуваат со Орфеј, но воедно како творци постојано го тркалаат каменот како Сизиф кон врвот, иако почесто каменот ги струполува повторно прудолу! Тешко е да се дознае дали на творецот му беа залудни Сизифовските искачувања кон врвот, за усилбите тешко можеме и самите да дознаеме…

Алхемичарите трагаа по еликсирот на мудроста и вечната младост; за долг и вечен живот, а не се знае дали и тие беа во заблуда.

Метафизичарите талкаа помеѓу пречникот на бесконечноста и сеопфатноста на сферите.

Мудреците го бараа каменот за просветлување.

Астралните патувачи, патниците по невозможноста на душата, одеа по тие невозможни бескрајности и притоа влегуваа во паралелните светови.

Сепак, човекот и вселената сè уште останаа енигма во неоткриената света тајна.

За мене воскресението е сетило низ патот на духот со кој и јас сум оросен… А, духот е врз постулатот на искуствата во светоста на светот!

И како автор, секогаш сум во патешествијата меѓу наковалната на луњите, космичките бури и метаморфозите мои и на Овидие. Воскресението и метаморфозите на духот се постојана искуствена потрага низ бесконечната неизвесност на човекот, кој е во дослухот свртен кон „Увото на вселената“. Оттаму и допираат непознатите сигнали до нас, „Бескрајните знаци“, како чисти озаренија кои се во воскресението на творечкото кредо, за истрајното и трајно патување по брановите на непознатото на „Морекази“ – Сен Џон Перс итн.

Да се биде цел живот со книжевноста и книгите – има ли друг избор или…?

Делумно од ова прашање загатнав во прочитаните и непрочитаните книги кои ги искажав претходно!

Да, читам книги, дури и сега кога не примам плата за читање, проценување и селектирање публикации. Пак читам, дури и во сон ги препрочитувам и ги проценувам. Читам книги од сите области.

Избор може да има за секого… За мене, изборот е да бидеш сонувач како во „Алдебаран“ – Урошевиќ или да влезеш во солудите апатични матни води во овој свет и да пловиш со арката и да патуваш бесцелно сè додека реката со натежнатите темни бранови не те проголта во модрилото на Ахерон. Можеш да патуваш и бесцелно во овој живот, но тоа ќе биде чисто промашување и залудно потрошена космичка структура во самите вас.

Некои автори сè уште се останати на соцреалистичката литература. А, има и такви критичари, кои повеќе ги сакаат пасторалните приказни и сè уште ги проценуваат книгите напишани во 19-тиот век. Не сакаат да се потрудат да нурнат во новите тенденции преку магичниот реализам, преку апсурдот, егзистенционализмот и паралелните светови во херменевтиката. Бидејќи, тоа е внурнување во таканаречената неизвесност, хаотичност…

А, дали во светот владее хармонијата?! Очигледно е дека тенденцијата во светот е да владее повеќе хаотичната слика, отколку чистата слика за егзистирање и опстојба.

Што значи една прочитана книга? Една книга е целото светско богатство. А, повеќе книги е цел полн амбар на тоа богатство низ кое течат и дамарите на твоите предци и ја чинат иманентна алката на постоењето и на кодот на бивството!

Читам многу од книгите на соѕвездијата, како што го правеа тоа и старите ѕвездочатци- јасновидците.

Читам и ги истражувам и етерот на вечноста и празнините кои ѕиркаат од сите области и чии празнини во нивните бели страници треба да се потполнат и да се напишат со нови светли содржини… Значи, уште сум во неуморната потрага по непознатото. Уште трагаме, лунѕаме и залутуваме со метафизичките димензии.

Во книгите сè уште пулсираат дамарите на авторите, преку нив сè уште дишат авторите што ги напишале тие книги. Во секоја книга ќе се пронајдат и бунтувањата и смиренијата на немирните духови на творечката опсесија и трансмисија на зборот.

Една изгубена или непрочитана книга е изгубена душа која немирно ќе лута сè додека не дојде во рацете на оној кој ќе ја прочита и ќе ја разбере отворената книга на мегагалаксиите во нејзините страници!

Мирче Нешовски е писател роден во Скопје, го препознаваш ли сè уште својот град?

Скопје… Скопје… Скопје…!

Скопје во кое се родив, мечтаев, творев и живеев, не е она старото Скопје од моето детство исполнето со љубов и светли фантазии. По земјотресот во 1963 година, од рушевините и урнатините, Скопје се вивна како град на фениксот, се возобнови, се метаморфозира и веќе изгледа како нова светска метропола.

Но, во моите футуристички визии, Скопје треба да има свое метро. Метрото да биде балкански крвоток за комуникации со соседните држави. Ништо не значи оваа мала оддалеченост од 150 или 200 километри со соседните метрополи. Ова не е утопистичко гледање кон футуристичката иднина. Напротив, само некој треба да се залага и да ја има реалната вистинска визија за иднината на овој град. Овде не е сè во материјалистичкото гледање, овде станува збор за оскудно сиромаштво на духот. Значи, им недостасува целосната визионерска слика за посветеност и трансформирање кон новите технологии, кои веќе одамна се присутни во светот. Ние треба само да ги преземеме за да можеме да живееме во поубаво Скопје, во град кој граѓаните ќе живеат со љубов и со радост! Скопје треба да е проток на капитал и на творци и дејци, кои ќе создаваат во овој град, во Скопје, кој за мене е најсветиот и најубавиот град во светот! 

Каде плови твојот писателски брод сега, што се подготвува во твојата писателска лабораторија и работилница?

Мојот брод е преполн со ризници од книги и духовни светлини!

Епицентарот на мојот ѕвезден диск е во постоењето на видливиот и невидливиот свет.

Понекогаш, навлегувам во Енценсбергер, во неговата „Утопија: Умбрија“ (Глејте синови…!).

А, влегувам и во „Градот на Сонцето“ кај Кампанела. Сонцето е она кое од дискот ни ги фрла зраците за себеоткривање и себеспознавање.

Кој знае, можеби и самиот Бројгел овде ми ги има замрсено прстите и ме ставил во сликата „Бродот на лудите“.

Меѓутоа, нашиот вистински брод е планетата Земја. А, Земјата е тоа космичко тело за кое научниците тврдат дека е жив организам. Сите ние сме вовлечени во творечката експериментална и заумна лабораторија.

За мене е важно да се пишува посветено и вознесено и во пишувањето да се патува низ непознатото и неизвесното, за да се приближиме до Демијургот!

Значи, секој шум допира до мене или до нас, претставува некој знак кој треба да го ловиме или да го напишеме и да го претвориме во творечко дело.

Конкретно сега, во мојата работилница, го завршив мојот детски роман, кој има полн простор за сонување и кој се подготвува да влезе во некоја печатница. Може ќе добијат шанса и некои други публикации, ако за тоа се создадат можности. Како што почнав и на почетокот од интервјуто, имам и премногу готови ракописи кои го чекаат денот на своето објавување и да добијат свои иманентни својства во виделината во македонската духовна ризница.

1. Деновиве излезе од печат Вашата книга „Мојот другар тато“. Објавивте 12 песни за синот и таткото. Кога ги пишувавте овие песни и кој беше Вашиот основен инспиративен поттик? 

– Песните се напишани пред неколку години. Дел од нив се објавени во детски списанија. Самите се подредија во една тематска целина. Идејата и инспирацијата ми беа: восхитот на децата кон постапките на своите родители и нивната желба што повеќе време да поминуваат во игра и дружба со нив. Така детското растење ќе биде запомнето со нови сончевини.  

2. Еден сте од најпознатите македонски писатели за деца и млади. Го поминавте животниот век со децата и младите. Очигледно, се подмладувавте постојано и Вие? 

– Пишувањето за деца и млади значи и мое навраќање кон сопственото детство. Тогаш и така спомените духовно ме подмладуваат. Пишувањето за оваа возраст читатели бара тотална искреност. Затоа што децата се мали луѓе, свои личности, наша иднина.  

3. Дел од Вашите книги се и во лектирата за основно образование. Дали посакувавте и сонувавте како дете еден ден и Вие да бидете лектирен писател? 

– Моментно две мои книги („Збунети години“ и „Шармери од Осмо“) се застапени во лектирата. Претходните 20 години тоа беше мојот роман „Втората смена“. Убаво и годи тоа чувство кога делата се високо вреднувани и пречекувани со читателска радост. Веројатно сум го присакувал токму тоа уште во најраното детство. 

4. Покрај за деца и млади, Вие пишувате и за возрасни. Автор сте и на раскази, романи, поезија за возрасни, драми… Тоа значи дека сте комплетен автор. Може ли да се дели литературата и писателот – за возрасни и за деца? 

– Автор сум на 20 книги и за возрасните читатели. И на исто толку за најмладите. Рамно 40 досега објавени наслови. Нема, барем за мене, разлика во приодот кон литературата за деца и за возрасни. Треба да се пишуваат дела со искрени и чесни букви.  

5. Создавате и хаику поезија. Како еден прозен писател (раскажувач и романсиер) се изразува поетски и преку само три стиха? 

– Пишувам хаику, да. Кратка, концизна форма, тристишје. Досега не сум ги објавил овие мои песни во книга. Хаику е тежок, но благороден поетски жанр. Потребна е економичност во исказот и раскошен проблесок на мислата. Ги запишувам, ги стилизирам, некои имаат вредност на трајни афоризми.  

6. Малкумина знаат дека Вие и цртате и сликате. Кажете ни нешто повеќе за тоа. Имале ли и други уметнички таленти? 

– Понекогаш цртам, онака аматерски, за своја душа. Главно графики и акварели. Некои од нив се мошне успешни и врамени за нашата куќна мини-изложба. Цртањето (сликањето) за мене е продолжен лет на писателската мисла кон визуелни предели.  

7. И Вашиот син и внук тргнаа по Вашиот писателски пат. Какво е чувството да се имаат директни наследници од семејството на творечки план? 

– Да, се разгранува тој уметнички ген и во моите потомци. Синот Огнен е познат текстописец, драмски автор и телевизиски сценарист. Внукот Филип дипломираше на Музичка академија и веќе со голем успех компонира забавни и народни мелодии. Помладиот син Дејан ми беше соработник на дел од ТВ серијата „Народни приказни“. Дејан е автор и на објавената книга новели „Сребрениот часовник“.  

Прашањата ги подготви: Христо Петрески

„Емице, па ти ми персираш“ – ми се обрати во една од нашите бројни средби во или надвор од работното место, Македонскиот Народен Театар – Храмот на уметноста како што го нарекуваме и како што се однесуваме кон него, г-ѓа Зина Креља – Првенка на Македонската Опера. А јас, не знаејќи дали во прашањето се криеше изненадување или можеби само констатација, ги подигнав малку рамениците, ги подраширив рацете и со блага насмевка на лицето, гледајќи ја право во очите, климнав со главата. Таа ме разбра, го разбра јазикот на една балерина (уште детиште би се рекло), која што туку зачекорила во сферата на Балетската уметност. Во лавиринтите и строгите канони на ВРВНАТА ЕСТЕТИКА НА ИГРАТА.
Се разбра, во нејзините зборови, всушност, немаше призвук на зачуденост. Нејзините прекрасни црни очи – топли но и длабоко меланхолични, како да сакаа да ми кажат: „па, да, тоа си ти“. Но, не… Не затоа што тоа сум јас… Туку затоа што тоа е таа, г-ѓа Зина Креља Смердел – Примадона на македонската Опера. Исклучително харизматична личност, исткаена од телесна и духовна убавина. Непосредна, топла и искрена кон сите околу себе. Ненаметливо откривајќи ни ги притоа контурите на нејзиниот интелект, култура и образование, хармонизирани во богатиот творечки опус на оперската сцена при тогаш неповторливиот, во сите сегменти, Македонски Народен Театар.
Театар, за кој и таа самата на новинарското прашање „Каква беше атмосферата во времето на создавањето на Операта?“, ќе рече: „Морам да кажам дека тој првичен уметнички состав, сосема професионално и одговорно – никако, повторувам, никако аматерски, се зафатија со комплицирана задача што Операта ја поставуваше пред уметниците…“
„Операта ја градеа луѓе кои веќе во првите неколку оперски премиери покажаа колку македонскиот народ е раскошно талентиран, музикален. Во тие луѓе тогаш течеше чиста театарска крв. Тоа беа невидени доживувања…“
Таа крв течеше и во раскошниот талент на Г-ѓа Зина Креља Смердел. Во нејзината магична неповторливост на незаборавните мигови на креативноста.
Со нејзиниот изразено впечатлив колоратурен сопран – кадифесто мек, прекрасен legato со сите валери на piano-pianissimo и силниот, но племенит fortissimo, Примадоната на нашата Опера Зина Креља Смердел ги креираше сите главни женски ликови во оперите од лирската оперска литература.
Таа беше Неда во „Паљачи“ на R. Leoncavallo, Констаца во „Грабнување од сарајот“ на W. A. Mozart, кршливата и трепетлива Чо-Чо-Сан во „Madame Butterfly“ на G. Puccini, тихата, скромна и побожна Ѓилда во „Rigoletto“ на G. Verdi, со бликот од нежност и среќа при изведбата на аријата „Caro nome“. До исклучително креативниот дострел во улогата на Виолета Валери во „La Traviata“ на G. Verdi. А ние сите, со запрен здив, го впивавме во себе секој нејзин испеан тон, следејќи го притоа, секој сегмент од аудио-визуелната и драматуршка градација на дејствијата. На емотивната и психолошка состојба на Дамата со Камелии, преубавата Виолета Валери, која поминува низ повеќе фази на трансформација – од слободоумност и независност, до неочекувана благородност и до болка длабоки чувства, кои како флуид се ширеа низ сцената, допирајќи до последниот посетител во гледалиштето.
И сега, како со зборови да се искаже доживеаното, кога таа г-ѓа Зина, како Виолета Валери, пред смртниот час ја пее аријата „…Dio! Morir si giovine“ (…Боже! да се умре така млад). Како на читателите да им се пренесе непресушниот талент на една Примадона, која со таква леснотија, елегантно ги индивидуализираше ликовите во претставите и високо естетизирано го креираше нивниот автентичен свет.

Емилија Џипунова

Со Славица Купенкова, илустраторот на двете нови изданија од едицијата Учење низ игра на Феникс разговаравме на темата литературата за деца и млади и улогата на илустрациите во нејзиното креативно облагородување.

Која е улогата на илустрацијата во литературата за деца?

Ја сакам литературата за деца, а илустрациите се многу важни затоа што ги забавуваат децата и им овозможуваат да учат преку слики. Секој издавач знае дека сликите и илустрациите ќе ги направат привлечни нивните изданија и ќе ја зголемат продажбата.
Се разбира при тоа најпрвин е неопходно илустрацијата да биде соодветна за возрасната група на која се нуди книгата. Постојат различни видови и стилови на илустрација и потребно е целосниот работен процес претходно да се испланира добро.
Илустрациите треба да содејствуваат и на содржината на книгата и во зависност од тоа илустрацијата да е нежна, забавна, хумористична и слично.

Какви се илустрациите денес и што ги издвојува и како тие ги подобруваат приказните?

Повеќето од илустрациите кои ги среќаваме во детските книги се разликуваат многу, но исто така имаат и некои сличности што ги прават успешни. Но сепак е битно секој илустратор да изгради свој специфичен и препознатлив стил. Тој стил и изглед понатаму ќе се прилагодува на текстот на книгата.
Моите илустрации имаат само задача да ја надополнат пораката на авторот на книгата. Детската илустрација нуди многу големи можности за ослободување на фантазијата и може да го инспирира читателот.
Најдобро е континуирано да се проучуваат новите изданија бидејќи и илустрацијата континуирано се менува.
Книгите од пред 20 години изгледаат сосем поинаку од оние што се нудат сега. Децата растат брзо и вкусот и чувството за хумор се менува со возраста. Затоа и илустрацијата треба да се прилагоди на возраста, и да се следи интересот кај публиката за одредени книги кои се продаваат добро.
Исто така, треба да одлучите колку илустрации ви се потребни за да ја претстават книгата на привлечен начин и да го оживеат текстот во книгата. Големината и дизајнот зависи и од бројот на деталите кои треба да ги опфати. Илустраторот треба да е во постојана комуникација со авторот како би ја доловил пораката во книгата и во зависност од дозволениот буџет.
Исто така возраста на читателот влијае на бројот на илустрации (сликовниците бараат многу повеќе илустрации отколку роман).
Нескромно, но вистинито е дека во детската литература илустрациите им донесуваат живот на книгите. Пожелно е во сликовниците илустрациите да одат на една страна, а со повеќе детали. Дури е докажано и испитано колку илустрациите ги подобруваат и оживуваат спомените за приказните, придонесуваат за интерактивно читање со родителите, а со тоа и писменоста.
Не е чудно што илустрациите се толку присутни во книгите за мали деца. Тие го привлекуваат и задржуваат нивното внимание и го олеснуваат разбирањето на текстот кој се чита.
Добриот издавач ќе ја втемели својата литература и кон развој на децата, нивниот вокабулар и нивниот морал преку настаните во книгата и ќе промовира силна порака.

Колку илустрацијата придонесува за разбирање на текстот?

Мојот син е на двегодишна возраст и сликите во сликовниците го подобруваат вниманието и разбирањето на текстот. Радоста од илустрациите остава простор да ги засака и буквите, а полиците полни со книги освен полици полни со играчки даваат одлична насока. Визуелните сигнали помагаат во толкување на текст, а тоа понатаму им помага на читателите да изградат доверба во нивните вештини за разбирање во читањето. Забавните и смешни илустрации овозможуваат да се привлечете вниманието дури и на најнемирните деца и ќе му помогнат на младиот читател да изгради доверба во своите вештини.
Илустрираните романи им помагаат на децата да ги идентификуваат и да сочувствуваат со емоциите и реакциите на ликовите и да ги разберат нивните карактери.

Моментални и планирани активности во блиска иднина?

Моментално работам на сликовниците од едиција „Учење низ игра“ на издавачката куќа Феникс, од кои две изданија се веќе завршени и ќе се достапни многу наскоро, а третото е во постапка. Првите две изданија се напишани од Христо Петрески и Велко Неделковски и се исполнети со многу едукативни активности. Изданијата ги илустрирав и се надевам дека довербата ќе ми биде укажана и за понатамошните изданија на оваа едиција.
Имаме пристап кон прекрасни илустрирани сликовници и книги кои само чекаат да бидат прочитани и се нудат онлајн на веб страниците на издавачките куќи.

…Покажи капка на платно, сликарот ќе почне да зборува за што друго, ако не за КОНТРОЛИРАН ИНЦИДЕНТ… Покажи простор и Рисима Рисимкин ќе зборува за што, ако не за МОЌТА НА ТАНЦОТ и со телесната изразност на танчерите ќе создаде ДИНАМИЧНА ПОЕТСКА ВИЗИЈА – Танц во празниот простор. ТАНЦ, еден од најдлабоките делови на нејзиниот персоналитет, кој три децении е во лавиринтот на неговата маѓепсна убавина, што ја поттикнува нејзината непресушна креативност и креира уметност.
…Уметност на мигот, што ќе рече еден од најпознатите кореографи на современиот танц, Мерс Канингам, која не се носи дома под мишка… Таа се доживува… А, доживувањето како субјективно перцепирање на нештата со збор пишан или изговорен не можат целосно да се објаснат…
Како и да е, го имавме тоа задоволство да присуствуваме на еден таков чин – ‘Уметност на мигот’ што ни го приопшти Рисима Рисимким по повод нејзиниот триесетгодишен јубилеј во сферата на Танцовата уметност.
Креативен чин, како сублимат на нејзината богата кореографска дејност и креативните дострели. Високо професионално обмислен и осмислен по однос на сите вкомпонирани елементи во перформансот: Музичко-танцова и ликовно-илуминативна исхармонизираност. Извонредно впечатлива синтеза помеѓу современата танцова лексика со ритуална посветеност и силната кинетичка енергија изведувана од целокупниот танчерски состав и класичната балетска техника, играта на врвот од прстите, во неповторливата интерпретација на Мими Поп Алексова. Стил и естетика низ кои провејуваше духот на кинеската танцова култура во „ПОТРАГА ПО ДОПИР“.

Емилија Џипунова

Современ танцов проект, како дел од едукативната програма за студентите од Академијата за балетска педагогија – одсек за современ танц при ФМУ-УКИМ и циклусот од соработката на проф. д-р Искра Шукарова со познати уметници-кореографи и предавачи од светот, реализирани се и презентирани пред љубителите на современиот танц во Македонија неколку перформативни проекти.
„ПРОЕКТОТ М„ во соработка со Грегор Каминикар од Словенија, изведен во фоајето на МОБ, „ЧУДНА ШУМА„ два пати – премиерно и репризно на малата сцена при Македонската филхармонија во соработка со Урсула Реагли од Соединетите Американски Држави.
Го имавме тоа задоволство да бидеме сведоци на уште еден перформативен чин, реализиран во преддворието на ФМУ. На еден сублимат од повеќедневното работење, во танц работилницата, на Чарлс Снендер-Вајт и Лијан Бурнес, кореографи од САД со студентите од катедрата по современ танц на горенаведената Академија и Факултет.
Имено, станува збор за кореографско дело насловено како „РеПЛАТФОРМА„.
Дело инспирирано и работено според албумот на Холи Херндон, кој пак им бил рамка за нивниот поодамна реализиран современ дуетен танц, чија основна идеа е преку процесот на работењето да ги испитаат релациите помеѓу луѓето и дигиталниот простор. Односно, релациите произлезени од алгоритмите креирани при самиот процес на преспитувањето.
Таквиот процес на работење со студентите несомнено го поттикнува нивниот внатрешен порив и енергија. Стимулација и хармонизирање на индивидуалното и креативно изведувачко умеење на слободното танцово движење. Мошне впечатливо тоа и ни го презентираа во скалестите простори од предворијата на ФМУ и МБУЦ Илија Николовски-Луј.

Емилија Џипунова

За книгата „Разден“ од Кристина Николовска, во издание на Центарот за култура „Ацо Караманов“ – Радовиш, 2020 година

Стихозбирката Разден од поетесата Кристина Николовска, добитник на наградата Караманов за 2020 година, е посветена на поезијата и поетите, односно на Ацо Караманов, Коста Рацин, Гане Тодоровски, Анте Поповски, Петре М. Андреевски, Даница Ручигај, незнајниот поет… 

Создадена е во духот на современата, актуелна, постдмодерна македонска поезија, како потрага, крик и лелек по духовното наспроти материјалното, кон вечното и трајното а не дневното и минливото, како аманет и тестамент како да се создаде и напише урбана и ангажирана песна. 

Сите творби во книгата претставуваат своевиден контрапункт, апотеоза, дитирамб, химнични напеви, мини поеми, тристишија, катрени, постаменти… 

Книгата се отвора и започнува со филозофијата на паузите, т.е. филозофијата и паркингот на животот. Како подотворени и раздиплени страници од горчлив и трагикомичен роман – како и секој живот, а да (се) раздени – како песна! 

Творештвото како игра, но не само со раката, пенкалото, моливот, пердувот, перодршката, хартијата, тастатурата, туку со мислата, зборот, пораката, поентата, зачудувањето и очуденоста… 

Словољубие, а не славољубие – вели авторката. Во отсуство на урбана и ангажирана песна, создава поетски бисери и медалјони, со афористичен призвук и ирониски артефакти, како што е случај и со духовитата и брилијантна песна Иронија: Сите мислат дека знаат што е / иронија… / Е, тоа е иронија!       

Разденот е зборот, за мугроносникот Коста Рацин, за новото раѓање, за Караманов – глас, спас, како јас, како нас… 

Поетска сончевина, ганевина… Со прекрасни зборови и зборообразувања: дарбеник, заводник на речта, оригиналник… 

За Анте Поповски: историјата на светлината, камбани на сознанието, страдалнички солзи, нема ништо поголемо од големиот македонски јазик… 

За Петре М. Андреевски: солзарник (сад со солзи – медовина од бол)… Парче душа, поетнина. 

За Даница Ручигај: стихољубие. Новиот поетски разден, водопад од поезија. 

За незнајниот поет: одбегнувајте чисто поетски места.  

За умирачката: патарината е иста за сите!  

Мисли, сентенци, оди за родољубието, животот, поезијата, спонтано и импулсивно, творечки и креативно! 

Лего-сложувалка, сонувалка, себеранувалка, запишувалка… 

Стапици, загатки и одговори во дилемите и прашањата, на пример: совршено невештите или невешто совршените… 

Дваесет и пет песни поделени во петте циклуси: Тактика, Љубезност, Ист век со сонцето, Потонати сонца и Разден. 

Трета поетска книга, како нова трета среќа по претходните две книги: Десимфонија (Книжевна младина на Македонија, 1988) и Мугроносна (Книжевна младина на Македонија, 1989).

Христо Петрески 

„Мојот маж“ на Румена Бужаровска  и „Мојот непријател Итар Пејо“ од Калина Малеска 

            „Мојот непријател Итар Пејо“ од Калина Малеска и расказите „Мојот маж“ на Румена Бужаровска претставуваат вистинко освежување во современата македонска книжевна продукција на кратката литературна форма – расказ. 

            Шокантна и потресна, Бужаровска без филување и без заобиколување, директно и крајно реално прикажува дел од македонската секојдневност. Преку портретите на 11 жени, таа прикажува одредени стереотипи и општествено „прифатени“ норми кои се карактеристични за македонското општество, но и за Балканот како културна целина. Сите прикажани жени имаат одреден „дефект“, одреден проблем со својот маж. Така, првата е самопотчинета жена, која формално го поддржува својот маж-поет. Таа знае дека неговата поезија нема вредност. Знае кои се неговите капацитети и можности, но свесно дозволува да биде „заведена“ од неговите „евтини“ додворувања. Тој поседува извесна доза на шарм, но таа е свесна дека може повеќе и може подобро. Дури и се чуди како можела да заврши со некој како него. Втората е жена-вдовица. Нејзиниот маж тукушто починал и таа седи изгубено. Но, тоа е само привид, бидејќи оваа жена имала љубовник. Таа е огорчена и иако сите се грижат за неа мислејќи дека сега е скршена од болка заради смртта на мажот, вистината е дека таа ја губи смислата на животот зашто сега прељубата повеќе нема смисла. Кулминацијата во овој расказ доаѓа во моментите кога една друга жена – мајката на главниот лик, признава дека во младоста и таа била прељубничка. Мајката и ќерката, кои до тогаш не споедлуваат емоции и немаат блискост, сега одеднаш се поблиски од кога било. Третата е изневерена жена. Таа е типичен лик на домаќинка која „служи“ на сопругот и децата. Таа е целосно зависна од сопругот и неговата плата, бидејќи не работи. Сепак, за својата „лојалност“ кон семејството таа е „наградена“ со изневерување. Четвртата е мајка на синче кое има „лоши“ гени, кои секако се наследени од неа. Иако ја знае вистината, таа молчи кога нејзиниот сопруг ја обвинува за сите лоши работи што детенцето ги прави. Правдата ќе биде задоволена кога нејзиниот маж ќе дознае дека е посвоен и дека не потекнува од многу ценетото семејство. Петтата е жена на 16 години постар маж-гинеколог. Таа е потценета од него зашто тој за себе смета дека има сериозна работа која ја изедначува со уметност. Неговата жена е свесна за неговата работа, но не гледа ништо уметничко во неа. Таа знае што е уметност, зашто пишува одлична поезија, која на крајот ќе го шокира нејзиниот маж. Шестата жена е уметник-аматер. Таа е самобендисана и вообразена. Живее во својот свет и мисли дека е вистински уметник. Нејзината илузија ја разбива внуката која е вистинска сликарка. Седмата жена е сопруга на амбасадор. Таа е прељубничка, но не затоа што не е задоволна од својот маж, туку зашто ѝ е досадно. Таа е разгалена жена која е научена секогаш да добива сѐ. Нејзиниот комодитет ќе ѝ го расипе друга жена со која ќе биде нејзиниот љубовник. Осмата жена е мајка на разгалено синче. Таа станала мајка иако не била подготвена за таа улога. Нејзиниот маж е пресреќен зашто има син и го разгалува. Деветтата жена има 15 години постар маж. Тој е внимателен и љубезен, вистински џентлмен. Сепак, има одредени правила по кои живее. Тука има класичен судир на генерации. Интересно е што секоја сабота ја носи кај својот пријател каде таа седи по еден час. Десеттата е мајка на грдо девојче. Таа има болна мајка која живее сама на село. Нејзиниот маж не ѝ дозволува да ја посетува зашто се плаши дека девојчето може да се разболи од истата болест иако болеста не е заразна. Девојчето умира, а нејзината смрт е казна за таткото. Последната, единаесетта жена е прељубничка. Таа се согласува на прељуба само затоа што тоа е модерно. На крајот авантурата завршува како една голема гротеска.

            Бужаровска е сурово реална во претставувањето на сите женски, но и машки судбини. На прв поглед, овие жени се доживуваат како обесправени жртви, а авторката како некој кој се залага за нив и ги брани. Но, дали е така? Дали овие жени се жртви? Одговорот на ова прашање е не. Тие се еднакво одговорни за своите животи, како и нивните мажи. Ниту една од нив не е натерана со сила да биде во ситуациите во кои се наоѓаат. Зад нивната животна слика стојат тие самите, односно нивната немоќ да бидат нешто друго. Која е причината едната да биде во брак со неуспешен поет чијашто работа таа не ја почитува? Што ја тера другата да има дете ако не е подготвена за семејство? Зошто дозволува третата да биде изневерена? Одговорите Бужаровска ги крие во слоевитоста на секој од ликовите. Таа претставува одреден тип на жени и со нив поврзува соодветен тип на мажи. Тие меѓусебно си одговараат, зашто, колку и да звучи неверојатно, сите врски во животот се градат според законите на привлекување на сличното со слично. Зад секоја од овие жени стои нивната немоќ и страв да бидат нешто друго. Да се борат за себе и за своите потреби. Да го кажат своето мислење и да бараат тоа мислење да биде почитувано. Зад сите овие портрети се крие несигурноста на македоската жена. Бужаровска на одличен начин направила студија на неколку женски модели на размислување, живеење и однесување. Овие модели, повеќе или помалку, ги среќаваме постојано. Тие не се измислени книжевни ликови, туку наши блиски или далечни роднини, пријателки, познанички, жените од нашето окружување. За сите нив е заедничко немањето самопочит и газењето на сопствената личност заради некоја чудна цел. Мажите, пак, се недоволно реализирани, разгалени личности кои недоволно се созреани за врската наречена брак. Сите ликови се длабоко податливи за сериозна психолошка анализа. Преку таквата градба на ликовите, Бужаровска како да прави истражување на корените на сѐ почестата дисфункционалност на семејствата. Веројатно и таа самата постојано се судрува со такви реални ликови кои ја тераат да размислува каде е основата на таквите појави и кој е „виновен“ за таквата состојба. Тоа прави да се запрашаме: Дали ваквите однесувања се во основата на нашите битија како жени или ова е некој македонски културен синдром, пренесуван низ вековите од мајка на ќерка? Одговорот на ова прашање е комплекесен. Она што е неспорно е дека малограѓанската зачмаеност, млитавоста и немањето доволна мотивираност нешто да се смени прави сѐ повеќе жени да ги препознаеме во овие ликови. Овие раскази се сведоштво за една кутурна и духовна затапеност, за една зачмаеност од која како да не постои излез. Оттаму можеби произлегува шокантноста на овие текстови, зашто вистината секогаш звучи шокантно кога е соопштена на директен начин. Румена Бужаровска секако успеала во својата намера да предизвика будење кај читателот. Со едноставниот, прецизен и јасен стил, направила соопштувањето на таа вистина да има правилен оддек во читателскиот ум. Овие раскази можат да се гледаат и како задолжително четиво кое има превентивно и катарзично дејство. 

            За разлика од расказите на Бужаровска, расказите во „Мојот непријател Итар Пејо“ носат една поинаква шокантност. Во овие раскази на Калина Малеска шокот е предизвикан од изненадувањето. Насловот на збирката е земен од првиот расказ. Тука од самиот почеток се поставува прашањето: Зошто и кому му е непријател Итар Пејо? Одговорот може да се добие веднаш, во првиот расказ, но тој се провлекува и во секој нареден, до крајот на збирката. Негативното конотирање на овој фолклорен лик, од самиот почеток ни сигнализира метафоричност и нѐ насочува прочитаното да го гледаме и од опачината. Со вклучувањето на токму овој лик, кој се карактеризира со досетливост, итрост и шегобијност, Малеска на извесен начин прави генеза на македонскиот човек и посегнува по културната генетика. Тоа ѝ е потребно, веројатно за подобро да го разбере Македонецот. Со спротивставувањето на безимениот наратор и Итар Пејо, Малеска успева да го сврти вниманието кон уште еден важен, главен лик од овие раскажувања. Притоа, фолклорната тема е ставена во еден современ и реален контекст. Ако го погледнеме раскажаното од друг агол можеме да забележиме дека и во ова „наше“ време имаме некој богат кој со силата на парите присвојува имот, обичен човек кој има секојдневни егзистенцијални проблеми како болести, немање храна и немање средства за живот, а во истата средина има и таков кој со мајтап знае да добие најмногу. Во ликот на Марин може да се препознае некој новинар кој постојано бележи сѐ и од забележаното прави приказна и со тие приказни ги полни медиумите. Но, оној кој е невидлив е токму обичниот човек. Тој ја трпи сета неправда, поминува низ сите згоди и незгоди, за на крајот да остане безимен. Неименувањето е практично еднакво на непостоење. Овој коцепт се провлекува во сите раскази, а во расказот „Во огледалото“ Малеска и буквално го покажува. 

            Расказите од „Мојот непријател…“ течат лесно и се интересни и забавни. Стилот е едноставен, лесен, ненаметлив и изобилува со дозирана духовитост. Изобилуваат со превртени перспективи и хиперболизирана реалност која има за цел да го привлече вниманието кон суштинските пораки на македонската културна реалност. Преку парадоксалните случки во расказот „Господарот на маалото“, на пример, Малеска покажува до кој степен е затворен умот на луѓето. Иако овој расказ делува смешно, тој во своето јадро носи одромна тегобност која воопшто не е забавна. Малеска на одличен начин, преку хиперболизација на опишаните настани укажува на насилството кое во сите можни облици го имаме околу нас. Притоа, шокантно е колку сите ние сме навикнати на тие насилства и дури ги сфаќаме како нешто најобично и најсекојдневно. Состојбата е страшна и алармантна и затоа расказот како да вреска, како на секој збор да има извичник. И повторно, сето тоа воопшто не е смешно. Дури ни комедиите кои треба да нѐ засмеваат не се смешни. Затоа ликот од „Како да се напише комедија“ решава да напише вистинска комедија. На тоа ја предизвикуваат двајца автори на комедија. Секако, дуелот, иако се работи за тројца, (или труелот како што кажува нараторот) завршува така како што може да се претпостави, со невидливост и целосно игнорирање на вистинската комедија. На крајот „невидливиот“ автор пишува комедија во стилот на другите двајца и постигнува планетарен успех. Со тоа Малеска ја покажува глобалната апсурдност и комплетната извртеност на сите вредности. Тоа истото го има и во расказот „Поинаков вид оружје“. Силвија е талентиран студент по право кој завршува неславно зашто нема „снаодливост“, ја нема потребната „итроштина“ за да победи на квизот за кој другиот кандидат однапред ги има одговорите. Тоа е уште една реалност на општеството во кое живееме. Во таа реалност, ништо не е реално и затоа сме во постојана војна од која се браниме со штит од уметност, се трудиме нашите деца да ги направиме подобри со тоа што им плаќаме часови за различни активности како пливање, на пример. Работиме посветено и вложуваме во својата професија за која се натпреваруваме со нашите колеги за да на крајот бидеме и казнети повторно поради „поитрите“ од нас. Се образуваме и вложуваме во себе за на крајот да имаме проблем да најдеме вистински и достоен партнер со кој ќе создадеме семејство. Лебдиме во лебдечки згради изградени без темел и со тоа го губиме целосно тлото под нозете. Дозволуваме да нѐ проголта чудовиштето наречено технологија и да нѐ претвори во роботи, при што човечките функции си ги контролираме со копчиња. Животите ни се политички обоени, зашто само на тој начин можеме да преживееме. Се внесуваме во интриги, избувнуваме одеднаш и се лутиме без да сме сигурни дека сме во право. Мислиме дека сме центарот на светот и дека од нас потекнува сѐ. Си даваме за право да одлучуваме за другиот целосно водејќи се од сопствениот егоизам. 

            Со иронијата и алегоричноста, Малеска погодува директно во целта. Овие раскази, иако тематски и стилски се целосно различни, се надоврзуваат на расказите на Румена Бужаровска. Ставени едни до други, се силен аларм за освестување. Тие се јасен крик кој е непријатен и болен, крик кој има за цел да нѐ разбуди од оваа состојба на немоќ, зачмаеност и апсурдност. Затоа, е вистинска привилегија да се има можноста да се консумираат овие страници, да се „влезе“ во овие ситуации и со предизвиканите потреси на нашата срж да се преземе нешто. А, само со менувањето на нас самите можеме да предизвикаме глобални промени, промени кои ќе го направат ова време и ова место поубаво за живеење.  

Атина Цветаноска